Współczesne społeczeństwa zachodnie muszą mierzyć się z paradoksami związanymi z żywnością: pogłębiające się nierówności sprawiają, że część populacji jest pozbawiona dostępu do pełnowartościowej żywności, podczas gdy jednocześnie narasta zjawisko jej marnotrawstwa. Fakt, że problem nadwagi i otyłości dotyka dziś większą liczbę osób niż głód, jest oznaką fundamentalnych przemian społeczno-gospodarczych w ujęciu globalnym. Ich zrozumienie wymaga interdyscyplinarnego spojrzenia na kwestie produkcji i konsumpcji żywności, codziennych nawyków i polityki społecznej, na przecięciu których sytuują się sprzeczności związane z bezpieczeństwem żywnościowym. Bezpieczeństwo żywnościowe to „stan, w którym wszystkie osoby, w każdym czasie, mają fizyczny, ekonomiczny i społeczny dostęp do wystarczającej ilości bezpiecznej i pożywnej żywności, która zaspokaja ich potrzeby żywieniowe oraz preferencje żywieniowe, umożliwiając prowadzenie aktywnego i zdrowego życia”. Państwo – przy wsparciu podległych mu instytucji i partnerów społecznych – dąży do jego zapewnienia poprzez realizację polityki socjalnej, środowiskowej, zdrowotnej i edukacyjnej, co sprawia, że staje się ono instrumentem walki z ubóstwem, obszarem troski o środowisko, fundamentem profilaktyki chorób dietozależnych czy narzędziem kształtującym nawyki żywieniowe.
Istniejące w Polsce nierówności oznaczają, że przed całym systemem pomagania żywnością stoi dziś wiele wyzwań. Niezbędne jest dalsze wspieranie organizacji społecznych i rozbudowa ich zaplecza, która pozwoli redukować dysproporcje poprzez dostęp do zróżnicowanej żywności. Towarzyszyć temu powinno budowanie struktur pomocowych tam, gdzie dostęp do wsparcia ograniczają rozmaite bariery infrastrukturalne (np. brak organizacji pomocowych na wsi).
Ostatnie lata w Polsce to przede wszystkim koncentracja na aspekcie inflacyjnym żywności i systematyczny wzrost wydatków na produkty spożywcze. Jak wynika z badań realizowanych przez Federację Polskich Banków Żywności, blisko 60% osób korzystających ze wsparcia udzielanego za pośrednictwem tej sieci deklaruje konieczność pożyczania pieniędzy na artykuły spożywcze. Warto podkreślić, że gospodarstwa domowe o niskich dochodach przeznaczają na żywność proporcjonalnie większą część swojego budżetu (średnio ok. 30%), co sprawia, że wzrost cen jest w nich bardziej odczuwalny. Jednocześnie dane płynące z Europejskiej Sieci Przeciwdziałania Ubóstwu wskazują na „dramatyczny skok ubóstwa skrajnego do 6,6 proc. populacji”, który dotyka 2,5 miliona Polaków. W tym kontekście dzieci i młodzież są szczególnie narażone na ryzyko głodu i niedożywienia. W 2023 r. skrajne ubóstwo objęło 522 tysiące z nich. Zapewnienie tej grupie dostępu do żywności to kwestia zasadnicza i jeden z podstawowych obowiązków państwa. Jest to jednak warunek konieczny, lecz niewystarczający. Refleksji wymaga także jakość oferowanej pomocy. Przykłady płynące zza granicy wskazują, że dzieci pochodzące z rodzin najuboższych są prawie dwukrotnie bardziej narażone na otyłość w pierwszym roku nauki w szkole w porównaniu z rówieśnikami. Paradoksalność tej sytuacji polega na współwystępowaniu dwóch pozornie przeciwstawnych zjawisk: nadmiernej wagi oraz niedożywienia. Brak systemowego podejścia do kwestii edukacji żywieniowej powoduje, że trudno dostrzec i zrozumieć tę iluzoryczną sprzeczność.
W Polsce rośnie liczba osób z podwyższoną masą ciała. Prognozy wskazują, że „w roku 2035 ponad 35% dorosłych mężczyzn (w wieku 20 lat lub więcej) i ponad 25% dorosłych kobiet w Polsce będzie otyłych”. Podejmowane wysiłki zwiększające świadomość dotyczącą zasad zdrowego żywienia okazują się więc niewystarczające. Z jednej strony istnieje potrzeba skutecznego adresowania deficytów w dostępie do żywności poprzez docieranie ze wsparciem do osób potrzebujących. Z drugiej zaś musimy uświadamiać, że współistniejącym wyzwaniem jest problem nadwagi i otyłości, który dotyka także osób ze środowisk wykluczonych. Kwestia nierówności w dostępie do żywności nie odnosi się więc wyłącznie do podaży, ale coraz częściej ma też wymiar jakościowy. Często zakłada się, że rozmowa o jakości diety czy edukacji żywieniowej powinna zostać odłożona do czasu, aż zostanie rozwiązany problem głodu. Tymczasem praktyka społeczna i zdrowotna pokazuje, że takie podejście jest nieadekwatne – oba te zagadnienia muszą być traktowane równolegle.
Według badań brytyjskich: „zdrowsza żywność jest średnio ponad dwukrotnie droższa w przeliczeniu na kalorię niż mniej zdrowa żywność”. Oznacza to, że osoby dysponujące organicznym budżetem muszą opierać swoją dietę na tańszych, wysoko przetworzonych produktach spożywczych. Artykuły te są wysokokaloryczne, przez co szybciej zaspokajają głód, ale są też bogate w tłuszcze i węglowodany, a ich regularne spożycie może prowadzić do rozwoju takich chorób, jak cukrzyca, otyłość czy nadciśnienie tętnicze. Redefinicja tej sytuacji wymaga uznania żywienia za istotny element strategii zdrowia publicznego. Nie możemy postrzegać nakładów związanych z troską o jakość żywności wyłącznie jako wydatków, należy rozważyć przede wszystkim konsekwencje zaniechania takiego podejścia. Globalne koszty występowania otyłości i nadwagi to dziś 2,5% światowego PKB. Długofalowe konsekwencje braku dostępu do zbilansowanej żywności to jednak nie tylko zwiększające się nakłady na służbę zdrowia, lecz także międzypokoleniowy transfer ubóstwa – czyli dziedziczenie nierówności i mniejszych szans rozwojowych – oraz malejąca produktywność społeczna, wynikająca z pogarszającego się stanu zdrowia, obniżonej zdolności do nauki i pracy oraz ograniczonego udziału w życiu społecznym. Dlatego należy szczególną troską otoczyć tych, którzy własnymi siłami nie są w stanie zaspokoić swych potrzeb żywnościowych. Liczba takich osób rośnie, lecz nie wszystkie kwalifikują się do objęcia systemowym wsparciem. Kryteria uprawniające do świadczeń nie odzwierciedlają realnych kosztów życia w Polsce, a przekroczenie progu dochodowego oznacza pozostawienie bez pomocy pracowników doświadczających prekariatu dochodowego. Problem ten może dotyczyć nawet 3 mln osób otrzymujących tzw. płacę minimalną (około 3500 PLN netto). Niepokojącym zjawiskiem jest rozszerzanie się szarej strefy ubóstwa żywnościowego, dotykającej osób nieuprawnionych do pomocy ze względu na zbyt wysokie zarobki, które nie pozwalają im jednak zaspokoić bieżących potrzeb. Jest to szczególnie widoczne w miastach, w związku z rosnącymi kosztami utrzymania.
Nierówności w dostępie do żywności są odzwierciedleniem systemowych błędów w sferze budowania bezpieczeństwa żywnościowego, których zniwelowanie wymaga zintegrowanych działań z zakresu edukacji, ochrony środowiska, polityki społecznej i gospodarki. O tym, jak złożone jest to zagadnienie, niech świadczy historia Nauru, pastwa położonego w Mikronezji. Ta niewielka wyspa słynęła kiedyś z bogatych złóż fosforytów wykorzystywanych w przemyśle nawozowym, które były eksportowane m.in. do Australii i Nowej Zelandii. Krótkowzroczna polityka surowcowa i nadmierna eksploatacja ziemi spowodowały stopniowe wyjałowienie się gleby. W efekcie mieszkańcy Nauru, którzy nie mogą uprawiać roli (20% gruntów uprawnych), uzależnili się od importu wysoko przetworzonej żywności z państw, do których niegdyś eksportowali zasoby. Ceny owoców i warzyw z uwagi na transport należą do rekordowo wysokich. Obecnie Nauru jest drugim na świecie krajem z największym odsetkiem osób otyłych (70,2%), a władze australijskie wspierają to państwo w realizacji kampanii edukacyjnych ograniczających spożycie przetworzonego jedzenia.
dr Marta Czapnik-Jurak – socjolożka, badaczka, wykładowczyni akademicka. Autorka raportu „Niedożywienie i głód w Polsce”, związana z Federacją Polskich Banków Żywności. Jej zainteresowania badawcze obejmują m.in. ubóstwo żywnościowe i nierówności społeczne. Jest autorką kilkunastu publikacji naukowych i popularno-naukowych z tego zakresu. Od lat łączy działalność dydaktyczną z bezpośrednią pracą na rzecz grup defaworyzowanych w organizacjach pozarządowych.
Źródła:
- A. Obiedzińska, Bezpieczeństwo żywnościowe (w:) M. Kwasek (red.), Z badań nad rolnictwem społecznie zrównoważonym: Ocena stanu wyżywienia ludności w Polsce w aspekcie bezpieczeństwa żywnościowego. Raport Programu Wieloletniego 2011–2014, Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej – Państwowy Instytut Badawczy, Warszawa 2012, s. 10.
- M. Czapnik-Jurak, Niedożywienie i głód w Polsce. Raport Banków Żywności, Federacja Polskich Banków Żywności, Warszawa 2023, s. 59.
- R. Szarfenberg, Poverty Watch 2024: Monitoring ubóstwa i polityki społecznej przeciw ubóstwu w Polsce 2023–2024, Europejska Sieć Przeciwdziałania Ubóstwu, Warszawa 2024, s. 2.
- R. Szarfenberg, Poverty Watch 2024: Monitoring ubóstwa…, s. 2.
- The Food Foundation, The Broken Plate: The state of the nation’s food system, London 2025, s. 7.
- B. Koń, F. Urbański, A. Burna (red.), Otyłość i jej konsekwencje, Narodowy Fundusz Zdrowia, Warszawa 2024, s. 5.
- The Food Foundation, The Broken Plate…, s. 7.
- B. Koń, F. Urbański, A. Burna (red.), Otyłość…, s. 7.
Sfinansowano ze środków Narodowego Instytutu Wolności – Centrum Rozwoju Społeczeństwa Obywatelskiego w ramach Rządowego programu Rozwoju Organizacji Obywatelskich na lata 2018 – 2030.
